Ο Πολίτης Κέιν κλείνει τα εβδομήντα πέντε.

Ακόμα και οι κινηματογραφόφιλοι που ενδεχομένως δεν έχουν δει τον Πολίτη Κέιν γνωρίζουν πως πρόκειται για μια από τις καλύτερες (αν όχι την καλύτερη) ταινία όλων των εποχών. Το αριστούργημα του Όρσον Γουέλς, που σήμερα κλείνει 75 χρόνια, παραμένει ένα σημείο αναφοράς – όπως, ας πούμε, το «Πόλεμος και Ειρήνη» για τη λογοτεχνία ή το «Sgt. Pepper’s» των Beatles για την pop μουσική. Ο «Πολίτης Κέιν» μας υπενθυμίζει πως κάποτε, οι αφηγηματικές δυνατότητες του μέσου ήταν υπεράριθμες. Και σήμερα είναι, σαφώς, αλλά ελάχιστοι σήμερα δείχνουν να έχουν την έμπνευση. Ή το κουράγιο.

Η ιστορία

Από την πρώτη στιγμή, οι κριτικοί στάθηκαν στο πλευρό του Γουέλς – τουλάχιστον οι κριτικοί εκείνοι που δεν είχαν την ατυχία να δουλεύουν σε κάποιο από τα έντυπα του Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ, του μεγιστάνα που αποτέλεσε, άθελα του, πηγή έμπνευσης για τον μόλις 25χρονο (!) σκηνοθέτη. Το έμπαργκο αυτό (που επεκτάθηκε και στις διαφημιστικές καταχωρήσεις για το φιλμ) έπληξε σοβαρά την εμπορική δυναμική της ταινίας, που αποτέλεσε εμπορική αποτυχία. Στις υπόλοιπες εφημερίδες όμως, οι διθύραμβοι κυριαρχούν: «Δεν έχουμε δει πιο εντυπωσιακή, πιο κινηματογραφικά συναρπαστική ταινία – πιθανότατα είναι ό,τι καλύτερο παρήγαγε ποτέ το Χόλιγουντ» διαβάζουμε στους New York Times της εποχής, ενώ άλλοι κριτικοί τοποθετούν τον Γουέλς στην ίδια κλάση με σκηνοθέτες σαν τον Τσάρλι Τσάπλιν ή τον Ντέιβιντ Γ. Γκρίφιθ. Δυστυχώς όμως, στο Χόλιγουντ αξίζεις όσο η τελευταία σου ταινία – ακόμη κι αν αυτή είναι «η καλύτερη ταινία όλων των εποχών».

«Πάλι καλά» να λέτε που την είδαμε. Γιατί παραλίγο να μη τη δούμε ποτέ: Πρόσφατα αποκαλύφθηκε πως κατά τη διάρκεια «διαπραγματεύσεων» του Χιρστ με την παραγωγό εταιρία RKO, ο πρώτος προσέφερε ένα εξαιρετικά ελκυστικό ποσό προκειμένου να καταστραφεί ολοσχερώς το φιλμ. Αλλά ήταν πλέον αργά: Ο Γουέλς είχε κάνει ήδη κάποιες δοκιμαστικές προβολές για πολλούς ισχυρούς διαμορφωτές της κοινής γνώμης. Όχι πως δεν «θάφτηκε» ο Κέιν. Δεν προβλήθηκε ποτέ στις πολυτελείς αίθουσες των μεγαλουπόλεων, και από τις εννέα υποψηφιότητες για Όσκαρ, μόνο μία κατέληξε σε βράβευση (για το αυθεντικό σενάριο που ο Γουέλς συνυπέγραψε με τον Χέρμαν Μάνκιεβιτς).

Η κληρονομιά

Τα σημάδια της επιρροής του «Κέιν» έγιναν ορατά την ίδια μόλις χρονιά, όταν δηλαδή ο Τζον Χιούστον ξεκίνησε τα γυρίσματα ενός κλασσικού σήμερα νουάρ, γνωστού με τον τίτλο «Το γεράκι της Μάλτας» όπου αξιοποιήθηκαν όλες οι πρωτοποριακές τεχνικές φιλμογράφησης που ο Διευθυντής Φωτογραφίας Γκρεγκ Τόλαντ σκαρφίστηκε παρέα με τον Όρσον Γουέλς. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Ιάπωνας φωτογράφος Κάζουο Μιγιαγκάγια χρησιμοποιεί, σχεδόν κατά γράμμα, όλες τις τεχνικές του Τόλαντ για τη νέα ταινία ενός πολλά υποσχόμενου σκηνοθέτη. Η ταινία ήταν το «Ρασομόν» - σκηνοθέτης ο Ακίρα Κουροσάβα. Πολλοί κριτικοί, λανθασμένα, καταλογίζουν στον Μιγιαγκάγια επιρροές από την Ιαπωνική ζωγραφική, ο ίδιος όμως δεν έπαψε να τους «διορθώνει» μέχρι το τέλος της καριέρας του!

Κανείς πριν τον Γουέλς δεν αξιοποίησε το φως και τη σκιά τόσο εφευρετικά, μα και ουσιαστικά. Μέχρι τότε (και με τη μοναδική ίσως εξαίρεση των ταινιών που εντάσσονται στο ρεύμα του Γερμανικού Εξπρεσιονισμού όπου όμως εκεί το φως αποκτά ρόλο κεντρικού χαρακτήρα) τα στούντιο φρόντιζαν να φωτίζουν ευκρινώς τα πάντα, προκειμένου να δείξουν στο κοινό «που πήγαν τα λεφτά» - όχι όμως και για να τους υποδείξουν αυτό που θα έπρεπε να προσέξουν. Από τον «Πολίτη Κέιν» και μετά όμως, το κοινό συνειδητοποιεί πως το φως και τη σκιά αποτελούν πλέον σοβαρά εκφραστικά μέσα ή, με άλλα λόγια, φορείς νοημάτων. Ολόκληρη η σχολή των φιλμ νουάρ «πατά» ουσιαστικά πάνω σ’ αυτή τη διδαχή.

Πέραν της αισθητικής όμως υπάρχει και η αφήγηση. Και κανείς, μέχρι τότε, δεν είχε το θράσος του να τοποθετήσει το τέλος μιας ιστορίας (τον θάνατο του κεντρικού ήρωα) στην αρχή της: Ο Κέιν αφήνει την τελευταία του πνοή στην εναρκτήρια σεκάνς, και αυτό που ακολουθεί είναι μια μακρά σειρά από flashback που μας οδηγούν στο τέλος – δηλαδή, ξανά στην αρχή. Σκεφτείτε τώρα όλες εκείνες τις σπουδαίες ταινίες που βασίστηκαν πάνω σ’ αυτό το εύρημα, από τον «Λόρενς της Αραβίας» του Ντέιβιντ Λιν μέχρι το «Οργισμένο Είδωλο» του Μάρτιν Σκορσέζε, το "Pulp Fiction" του Ταραντίνο και το «Memento» του Κρίστοφερ Νόλαν. Όπως είπε και ο σκηνοθέτης του «Εξορκιστή» Γουίλιαμ Φρίτκιν, «Ο Πολίτης Κέιν αποτέλεσε έναν οδηγό δημιουργικής φιλμογράφισης, όπως ακριβώς και ο Οδυσσέας του Τζόις για τη Λογοτεχνία».

Πίσω απ’ όλα αυτά βέβαια υπάρχει και η ίδια η ιστορία του Όρσον Γουέλς. Σκεφτείτε το λίγο: Για μία και μοναδική φορά, το Σύστημα έδωσε, σε έναν 25χρονο, την απόλυτη καλλιτεχνική (και οικονομική) ελευθερία, και εκείνος τους παρέδωσε… την καλύτερη ταινία όλων των εποχών, μόνο και μόνο για να καταστραφεί απ’ αυτό. Εδώ υπάρχει μια άλλη ταινία – που όμως κανένας σκηνοθέτης, μέχρι σήμερα, δεν βρήκε το θάρρος να παρουσιάσει στη Μεγάλη Οθόνη στις σωστές τις διαστάσεις. Αυτό φοβάμαι πως λέει πολλά – ειδικά σε μια εποχή σαν τη σημερινή όπου ο πιο δημοφιλής υποψήφιος για το χρίσμα της Αμερικάνικης Προεδρίας μοιάζει να έχει ανησυχητικές ομοιότητες με τον Ράντολφ Χιρστ. Δηλαδή τον Πολίτη Κέιν. Και δυστυχώς, δεν διαφαίνεται κανείς άξιος διάδοχος του Γουέλς στον ορίζοντα.